Umieramy na raka płuc i zawały. Zabija nas smog. Polska jest liderem niechlubnego rankingu Światowej Organizacji Zdrowia – mamy najbardziej zanieczyszczone miasta w Europie. Co to oznacza dla naszego zdrowia? Pytamy prof. dr. hab. med. Piotra Jankowskiego z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
Choroby układu krążenia pozostają pierwszą przyczyną zgonów w Polsce. Porozmawiajmy o głównych czynnikach ryzyka - skali ryzyka SCORE (Systematic Coronary Risk Evaluation).
Prof. Piotr Jankowski: Niestety, choroby układu krążenia to prawdziwa plaga; z ich powodu w Polsce umiera co druga osoba. Choroby serca i naczyń są też jedną z głównych przyczyn inwalidztwa i niezdolności do pracy. Ocenia się, że za około 10-20 proc. ryzyka wystąpienia zawału serca odpowiadają "złe" geny, a za 80 proc. tzw. czynniki ryzyka, w tym przede wszystkim wdychanie dymu tytoniowego, niezdrowa dieta, brak regularnej aktywności fizycznej oraz będące konsekwencją niezdrowego stylu życia nadciśnienie tętnicze, hipercholesterolemia, cukrzyca i otyłość. Pewne znaczenie mają też czynniki środowiskowe.
Około 10 milionów Polaków ma nadciśnienie tętnicze, ok. 18 milionów za wysokie stężenie cholesterolu, ok. 3 miliony - cukrzycę, a ok. 9 milionów pali papierosy. Wymienione tzw. czynniki ryzyka prowadzą do zawałów serca, niewydolności serca, udarów mózgu, czyli najważniejszych bezpośrednich przyczyn zgonów Polaków.
Z punktu widzenia pojedynczej osoby, istotna jest ocena ryzyka sercowo-naczyniowego, to jest ryzyka zgonu z powodu chorób serca i naczyń. Najłatwiej i najlepiej zrobić to w oparciu o tablice Pol-SCORE, które znajdują się na przykład na stronie internetowej Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego. Przy użyciu tych tablic w oparciu o wiek, płeć, wartość skurczowego ciśnienia tętniczego oraz stężenie cholesterolu całkowitego, a także palenie tytoniu, każdy może ocenić swoje ryzyko zgonu. Chociaż to narzędzie zostało stworzone dla lekarzy i pielęgniarek (przy jego użyciu podejmowane są decyzje między innymi dotyczące leczenia farmakologicznego nadciśnienia tętniczego i hipercholesterolemii), to każda osoba może ocenić swoje ryzyko, a nawet ocenić wiek swojego serca. Wiek serca to wiek osoby o takim samym ryzyku sercowo-naczyniowym, ale z optymalnym ciśnieniem tętniczym, optymalnym stężeniem cholesterolu i niepalącej tytoniu. Np. 40-letni palacz z podwyższonym ciśnieniem tętniczym i podwyższonym stężeniem cholesterolu ma ryzyko sercowo-naczyniowe jak niepalący sześćdziesięciolatek z prawidłowym ciśnieniem i prawidłowym stężeniem cholesterolu. Inaczej: wiek serca tego czterdziestolatka wynosi 60 lat! Zachęcam wszystkich czytelników Medonetu do oceny wieku swojego serca.
Polska od lat znajduje się na niechlubnym podium krajów europejskich o najbardziej zanieczyszczonym powietrzu. W jakim stopniu szkodliwe substancje mogą wpływać na zapadalność i rozwój chorób układu krążenia?
Źródłami zanieczyszczenia powietrza są: niska emisja (ogrzewanie mieszkań węglem, a czasem nawet śmieciami), transport, przemysł, pożary, ale także różne procesy naturalne. Wskazuje się, że najłatwiej poprawić jakość powietrza, zmniejszając tzw. niską emisję. Ogólnie zanieczyszczenia powietrza dzieli się na pyłowe i gazowe. Szkodliwe są zarówno pyły (szczególnie te o najmniejszej średnicy cząstki), jak i ozon, tlenek węgla, tlenki azotu, tlenki siarki i inne. Najwięcej wiemy o mechanizmach szkodliwego działania pyłów. Po pierwsze, pyły osadzając się w płucach powodują produkcję wielu substancji o niekorzystnym działaniu na układ krążenia. Substancje te powodują między innymi tendencję do tworzenia zakrzepów we krwi, uszkadzają tzw. śródbłonek naczyń (warstwę wyścielającą od wewnątrz tętnice), przyspieszają rozwój miażdżycy. Podwyższają też stężenie cholesterolu i przyczyniają się do rozwoju cukrzycy. Po drugie, wspomniane pyły pobudzają receptory znajdujące się w tkance płucnej, co w efekcie powoduje obkurczenie tętnic, podwyższenie ciśnienia tętniczego i pulsu. Może też przyczyniać się do powstawania groźnych dla życia arytmii. Po trzecie wreszcie, pyły o najmniejszej średnicy mogą przedostawać się z płuc do krwiobiegu i bezpośrednio uszkadzać ściany tętnic, sprzyjając rozwojowi miażdżycy. Ocenia się, że zwiększenie ilości pyłu w powietrzu o 10 µ/m3 trwające do kilku dni powoduje zwiększenie ryzyka zgonu o 1proc. Z kolei dłuższe oddychanie zanieczyszczonym powietrzem zwiększa ryzyko zgonu o około 10 proc.
Prawie połowa (dokładnie 48 proc.) mieszkańców województwa małopolskiego umiera z powodu chorób układu krążenia. Jakie środki ostrożności powinien podjąć mieszkaniec Krakowa i każdego innego miasta, w którym jakość powietrza jest tak zła?
Choroby układu krążenia są najważniejszą przyczyną zgonów nie tylko w Małopolsce. Na drugim miejscu są nowotwory, będące przyczyną dwukrotnie mniejszej liczby zgonów. Prawdą jest, że w wielu dużych miastach jakość powietrza jest niska, a Kraków należy do miast o najniższej jakości powietrza. Trzeba jednak pamiętać, że mieszkańcy Krakowa żyją najdłużej spośród mieszkańców dużych polskich miast (również średnia długość życia w Małopolsce jest najwyższa w Polsce). Łatwo stąd wysunąć wniosek, że mieszkanie w Krakowie wiąże się z wieloma korzyściami zdrowotnymi przeważającymi nad niekorzystnym działaniem zanieczyszczeń powietrza.
Każdy mieszkaniec dużego miasta powinien zwracać uwagę na jakość powietrza. W większości dużych miast Polski, a także w wielu mniejszych ośrodkach, regularnie bada się jakość powietrza, a wyniki badań najczęściej dostępne są w internecie. Warto dostosować swoją aktywność do wyników pomiarów. Zawsze warto unikać przebywania w pobliżu ruchliwych ulic, dróg szybkiego ruchu i autostrad. Uważa się, że należy unikać dużej aktywności fizycznej w odległości mniejszej niż 400 metrów od ruchliwych ciągów komunikacyjnych. Dobrze jest również nie mieszkać obok sąsiadów wykorzystujących śmieci do ogrzewania domu.
Czy w sytuacji niskiej jakości powietrza warto być aktywnym? A może zamiast biegania i jazdy na rowerze lepiej pójść na basen?
Odpowiadając na to pytanie, trzeba podkreślić wielkie korzyści zdrowotne wynikające z regularnej aktywności fizycznej. Niemniej, rzeczywiście w okresie zwiększonej ilości zanieczyszczeń należy ograniczyć aktywność fizyczną na świeżym powietrzu. Można wybrać się na basen, do sali gimnastycznej czy do fitness klubu. Warto też rozważyć aktywność na świeżym powietrzu w porze dnia, w której ilość substancji niezdrowych w powietrzu jest stosunkowo niska np. w godzinach rannych.
Czy istnieje grupa osób, która powinna zrezygnować z aktywności fizycznej w zanieczyszczonych miastach? Mam na myśli dzieci, kobiety w ciąży, osoby starsze, chorych na astmę, alergie, z dolegliwościami układu krążenia czy o podwyższonym BMI.
W wielu badaniach wykazano, że zanieczyszczenie powietrza niesie szczególnie duże ryzyko dla dzieci, ale też osób w wieku podeszłym, dla kobiet w ciąży, a także osób cierpiących na choroby układu krążenia i płuc oraz cukrzycę. Wyniki ostatnich badań wskazują też na zwiększone ryzyko u osób otyłych. Trzeba jednak pamiętać, że dla większości wymienionych grup regularna aktywność fizyczna jest warunkiem zachowania zdrowia i utrzymania dobrej formy. Dlatego rezygnacja z wszelkiej aktywności fizycznej, nawet gdy dotyczy to mieszkańca miasta, nie jest korzystna dla zdrowia.
Podczas dni z wysokimi stężeniami zanieczyszczeń powietrza zauważalny jest wzrost hospitalizacji z powodu zaburzeń układu oddechowego. A jak wygląda to w przypadku pacjentów z chorobami układu krążenia ?
Zwiększenie stężenia zanieczyszczeń powietrza skutkuje podwyższoną liczbą hospitalizacji z powodu problemów kardiologicznych. Np. zwiększenie zawartości pyłów o małej średnicy (tzw. PM2,5) o 5 proc. wiąże się ze zwiększeniem ryzyka wystąpienia zawału serca o 13 proc. Rośnie też wtedy ryzyko występowania arytmii, na przykład migotania przedsionków.
Znając skalę problemu i ryzyko zdrowotne, pozostaje pytanie – czy i jak możemy zapobiegać chorobom układu krążenia?
Zagrożenie związane z niską jakością powietrza warto porównać z zagrożeniami, jakie niesie palenie tytoniu, siedzący tryb życia, niezdrowa dieta i wynikające w większości z niezdrowych nawyków nadciśnienie tętnicze, hipercholesterolemia, cukrzyca i otyłość. Ocenia się, że osoba narażona na oddychanie powietrzem niskiej jakości inhaluje znacznie poniżej 1 mg pyłu zawieszonego na dobę, osoba narażona na bierne palenie tytoniu około 1 mg/d, a osoba paląca papierosy inhaluje pyły w ilości rzędu 200 mg/d. Zanieczyszczenie powietrza nie mieści się wśród 10 najważniejszych przyczyn utraconych lat życia (w uproszczeniu: lat życia utraconych z powodu chorób lub wypadków) Polaków. Najważniejszymi przyczynami są: nadciśnienie tętnicze, palenie tytoniu, otyłość, nadużywanie alkoholu i hipercholesterolemia. Czynniki te prowadzą do wystąpienia chorób układu krążenia. Inaczej formułując wniosek: za wystąpienie zawału serca czy udaru mózgu w przeważającej mierze odpowiedzialne są nasze codzienne wybory: to co jemy, czy jesteśmy aktywni fizycznie, czy "inhalujemy" dym tytoniowy, itd. Oczywiście znaczenie ma też jakość powietrza, którym oddychamy.
To jaką dietę powinniśmy wybrać?
Zdrowa dieta to przede wszystkim dieta urozmaicona. To także dieta z małą zawartością soli kuchennej, niskotłuszczowa (z małą ilością tłuszczów pochodzenia zwierzęcego). Tłuszcze są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, jednak nadmiar tłuszczów zwierzęcych zwiększa ryzyko rozwoju miażdżycy, zawału serca i udaru mózgu. Pamiętajmy, że słodycze to kolejne zagrożenie dla naszego zdrowia. Należy też unikać spożywania napojów słodzonych. Obecnie zaleca się ograniczanie spożycia soli kuchennej do poniżej 5g/dobę. Taką ilość soli spożywamy, unikając produktów konserwowanych solą i nie używając solniczki w domu. Dziennie jedzmy co najmniej 200g owoców oraz co najmniej 200g warzyw, a najlepiej dwa razy więcej. Pamiętajmy, że u zdrowych osób z urozmaiconą dietą nie ma potrzeby suplementacji witamin ani minerałów.
A co ze sportem?
Regularna aktywność fizyczna chroni przed chorobami układu krążenia na wiele sposobów, m. in. korzystnie wpływa na stężenie cholesterolu we krwi. Zdrowe są zarówno spacery, truchtanie, bieganie, jeżdżenie na rowerze, pływanie, gry zespołowe, jak i taniec. Osobom bez chorób układu krążenia zaleca się aktywność fizyczną przez większość dni tygodnia (prawie codzienną), łącznie 2,5-5 godzin tygodniowo aktywności fizycznej o co najmniej umiarkowanej intensywności lub 1-1,5 godziny tygodniowo aktywności o dużej lub bardzo dużej intensywności. Osoby prowadzące dotąd siedzący tryb życia powinny pamiętać o stopniowym zwiększaniu intensywności i czasu trwania wysiłku fizycznego. A na koniec warto podkreślić: zdrowiej oddychać czystym powietrzem.
